روش سقراطی؛ روشی کارآمد در یادگیری

از بین روش‌های آموزشی مختلف، تعداد کمی به اندازه‌ی روش سقراطی توانسته‌اند در طول زمان پایداری و مانایی خود را حفظ کنند. این روش تنها یک یادگار تاریخی نیست، بلکه نمادی از قدرت ماندگار پرسش‌گری، گفت‌وگو و جستجوی حقیقت است.

نام این روش از سقراط، فیلسوف بزرگ یونان باستان، گرفته شده‌است. این روش در قالب یک گفت‌وگوی مشارکتی صورت می‌گیرد که با پرسش‌هایی عمیق، شرکت‌کنندگان را به جستجوی حقیقت هدایت می‌کند.

اهمیت روش سقراطی

کارل یونگ گفته است: “پرسیدن سوال درست، نیمی از راه حل مسئله است.” این روش به ویژه در موضوعاتی که نیاز به بحث و تفکر انتقادی دارند، مانند اخلاق، حقوق و سیاست، بیشترین تأثیر را دارد. همچنین این روش در یادگیری سازمانی نیز جایگاه مهمی دارد.

در این مقاله، ما به بررسی جزئیات روش سقراطی می‌پردازیم، از جمله اصول کلیدی، چالش‌ها و مزایای آن حرف می‌زنیم. سپس شما را در به‌کارگیری این روش در برنامه‌های آموزشی و استفاده از فناوری‌های یادگیری برای حمایت از اهداف خود راهنمایی خواهیم کرد.

سقراط که بود؟

تعداد کمی از افراد توانسته‌اند تأثیری ماندگار بر توسعه‌ی فرهنگی و فکری جهان بگذارند. سقراط، بدون نوشتن حتی یک متن و بدون اینکه هیچ سندی از آموزه‌هایش باقی بگذارد، این کار را انجام داد.

همان‌طور که مورخ برجسته خانم بتانی هیوز بیان می‌کند: “ما به دلیل نحوه‌ی تفکر سقراط است که این‌گونه فکر می‌کنیم.”

سقراط، فیلسوف یونانی، در حدود 470 پیش از میلاد در آتن به دنیا آمد و یکی از تأثیرگذارترین و مرموزترین چهره‌های فلسفه‌ی غرب به شمار می‌رود. اطلاعاتی که درباره‌ی او داریم، همگی از منابع ثانویه و دست دوم آمده‌اند و بسیاری از این منابع نیز مورد بحث و اختلاف‌اند. او به دلیل مشارکت‌هایش در حوزه‌ی اخلاق و روش نوآورانه‌اش در آموزش شناخته می‌شود. سقراط به جستجوی حقیقت و حکمت متعهد بود، اما در عین حال با وجود دانش فراوانش، تواضع می‌ورزید. خیلی‌ها او را به خطر جمله‌ی متناقض معروفش می‌شناسند: “من فقط می‌دانم که هیچ نمی‌دانم.”

مقامات آتن در سال 399 پیش از میلاد، سقراط را به اتهام بی‌حرمتی و فساد جوانان به مرگ محکوم کردند. او به جای عقب‌نشینی از باورهایش یا پذیرفتن پیشنهاد فرار، با نوشیدن جام شوکران، به زندگی‌اش پایان داد.

روش سقراطی چیست؟

روش سقراطی نام خود را از تکنیک گفت‌وگویی گرفته‌است که سقراط در دیالوگ‌های افلاطون به کار می‌برد. این روش به پرسش‌های مداوم متکی است، نه بر سبک آموزشی متداول آن زمان.

در دیالوگ تئائتتوس، سقراط روش خود را به زایمان تشبیه می‌کند: “من با بدن کاری ندارم، بلکه با روح‌هایی که در درد زایمان‌ هستند، سر و کار دارم. بزرگ‌ترین دستاورد هنر من، توانایی سنجش این است که آیا فکر یک جوان یک توهم بی‌اساس است یا چیزی که در حقیقت ریشه دارد.”

بنابراین، این روش تلاشی است برای کشف حقیقت از طریق بررسی مداوم. این روش نوعی گفت‌وگوی مشارکتی است که با پرسش‌های پی‌درپی آغاز و هدایت می‌شود.

می‌توانید این روش را به یک رقص هماهنگ تشبیه کنید که هدف آن تحریک تفکر انتقادی، روشن‌سازی ایده‌ها و تقویت درک عمیق‌تر است. سقراط گفته است: “من نمی‌توانم چیزی به کسی بیاموزم. فقط می‌توانم او را به فکر وادارم.”

این دیالوگ کوتاه از افلاطون، اوثیفرو، را در نظر بگیرید:

سقراط: دینداری چیست، اوثیفرو؟

اوثیفرو: دینداری این است که کاری که من می‌کنم – مجازات گناهکار – انجام شود.

سقراط: اما چگونه می‌دانی کاری که انجام می‌دهی، دینداری است؟

سقراط با پرسیدن سوالات بیشتر، اوثیفرو را در تناقضات و پیش‌فرض‌های نادرست گرفتار می‌کند. ما به عنوان خواننده با پیچیدگی‌های استدلال اخلاقی مواجه می‌شویم. این رویکرد اغلب در دیالوگ‌های افلاطون به کار گرفته می‌شود.

در حالی که این روش ممکن است یادآور پرسش‌های مداوم کودکان از بزرگ‌ترها باشد، نمی‌توان از اثربخشی آن غافل شد. روش سقراطی همچنان در آموزش، دانشکده‌های حقوق، آموزش‌های تجاری و سایر زمینه‌ها به کار می‌رود.

اصول اصلی این روش

بیایید نگاهی عمیق‌تر به اصول این روش بیندازیم. چندین اصل کلیدی، این روش را مشخص می‌کنند و کاربرد آن در تدریس، یادگیری و پرسش انتقادی را هدایت می‌کنند:

پرسش‌گری:

به جای ارائه‌ی پاسخ‌های مستقیم، معلم با استفاده از سوالات دقیق، یادگیرنده را به درک عمیق‌تری از موضوع هدایت می‌کند. این سوالات فرضیات را به چالش می‌کشند، پاسخ‌های تأملی را برمی‌انگیزند و درک عمیق‌تری از موضوع ایجاد می‌کنند.

 پرسش دیالکتیکی:

روش سقراطی به طور طبیعی یک گفت‌وگوی باز بین دو یا چند نفر است. این گفت‌وگو شرکت‌کنندگان را تشویق می‌کند تا باورهای خود را از طریق بحث، بررسی و اصلاح کنند. در اینجا، خبری از سخنرانی‌های یک‌طرفه نیست!

تأمل:

در روش سقراطی، هیچ فرضی بدون چالش باقی نمی‌ماند. با تأمل بر باورها و استدلال‌های خود، شرکت‌کنندگان می‌توانند تناقضات در تفکر خود را کشف کنند و درک خود را بهبود بخشند.

مشارکت فعال:

در یک مکالمه سقراطی نمی‌توانید منفعل بمانید. در این روش، هر دو طرف به طور فعال در فرآیند یادگیری شرکت می‌کنند. این رویکرد آموزشی، مشارکتی‌تر و پویا‌تر است.

تفکر انتقادی:

با به چالش کشیدن شرکت‌کنندگان برای تجزیه و تحلیل، پرسش و بیان افکار خود، روش سقراطی تفکر انتقادی را بهبود می‌بخشد. این روش به یادگیرندگان کمک می‌کند تا با پیش‌فرض‌های خود مواجه شوند و به عمق بیشتری در تفکر برسند.

پایان‌ناپذیری:

روش سقراطی فرض نمی‌کند که یک پاسخ درست و نهایی وجود دارد. همه‌ی سوالات باز هستند و به شرکت‌کنندگان اجازه می‌دهند تا دیدگاه‌های مختلف را مطرح و بررسی کنند.

اثربخشی روش سقراطی

قدمت و پایداری روش سقراطی طی بیش از 2400 سال نشان از اثربخشی آن دارد. قدرت این روش در توانایی‌ آن برای فراهم کردن بستری است که یادگیرندگان بتوانند خودشان مسیر یادگیری‌شان را تعیین کنند. تحقیقات نیز این موضوع را تأیید می‌کند:

– در یک مطالعه که در  یک مجله‌ی اجتماعی منتشر شد، نشان داده شد که روش سقراطی برای بهبود مهارت‌های تفکر انتقادی دانشجویان کسب‌وکار بسیار مؤثر است.

– در مطالعه‌ای دیگر که در میان معلمان مراکشی انجام شد، روش سقراطی به طور موفقیت‌آمیزی به دانش‌آموزان کمک کرد تا دیدگاه‌های مختلف را در نظر بگیرند.

– مطالعه‌ای از دانشگاه کارولینای جنوبی نشان داد که ارتباط مثبتی بین تعداد دوره‌های آموزشی به سبک سقراطی که یک دانشجو گذرانده و عملکرد او در آزمون‌های استدلال منطقی وجود دارد.

– مطالعه‌ای از دانشگاه گریس شواهدی ارائه داد که استفاده از روش سقراطی ممکن است به بهبود آموزش، گفت‌وگوی آموزشی و توسعه‌ی مهارت‌های تفکر انتقادی برای همه‌ی دانش‌آموزان کمک کند.

نقدهای وارد بر روش سقراطی

با وجود اثربخشی روش سقراطی، این رویکرد بدون چالش‌ها و نقدهای خود نیست. برخی از این چالش‌ها عبارت‌اند از:

تناسب: روش سقراطی برای موضوعاتی که نیاز به تفکر انتقادی دارند مؤثر است، اما ممکن است برای دوره‌هایی که به حفظ و ارائه‌ی حقایق مشخص نیاز دارند، کمتر کارآمد باشد. شاید بهتر است قبل از هرچیز مشخص کنیم که در کدام قسمت از  طبقه‌بندی بلوم هستیم!

ایجاد ناامیدی : این روش می‌تواند برای دانش‌آموزانی که ترجیح می‌دهند پاسخ‌های مستقیم و سریع دریافت کنند، ناامیدکننده باشد.

زمان‌بر بودن : پیاده‌سازی روش سقراطی ممکن است به زمان بیشتری نیاز داشته باشد که در کلاس‌های آموزشی با محدودیت زمانی، یک چالش محسوب می‌شود.

پیاده‌سازی روش سقراطی در محیط‌های آموزشی

بیایید اکنون به سراغ نحوه‌ی پیاده‌سازی این روش در برنامه‌های آموزشی برویم:

1 – فضایی مشارکتی ایجاد کنید

روش سقراطی در یک محیط باز و مشارکتی که در آن دانشجویان احساس راحتی در بیان افکار و ایده‌های خود می‌کنند، به بهترین نحو عمل می‌کند. همان‌طور که سقراط معتقد بود، “تبادل ایده‌ها در فضایی دوستانه و باز، کلید جستجوی حقیقت است.”

2 – سوالات معنادار بپرسید

سوالات پرسیده شده باید باز باشند و دانشجویان را به تفکر و کاوش عمیق‌تر در موضوع تشویق کنند. به عنوان مثال، در بحث در مورد اخلاق، به جای پرسیدن “آیا سرقت نادرست است؟” بپرسید “چه شرایطی ممکن است سرقت را قابل توجیه کند؟”

3 – بحث‌ها را با دقت هدایت کنید

مربیان باید مهارت‌های تسهیل‌گری قوی داشته باشند تا بحث‌ها را در مسیر صحیح نگه دارند. به جای ارائه‌ی پاسخ، تمرکز باید بر روی هدایت دانش‌آموزان به سمت کشف حقیقت باشد.

 4 – ارزیابی و بازخورد

پس از بحث‌های سقراطی، زمانی را برای تفکر عمیق و ارزیابی اختصاص دهید. دانش‌آموزان را تشویق کنید تا در مورد آنچه آموخته‌اند و اینکه چگونه می‌توانند از آن در زندگی واقعی استفاده کنند، فکر کنند.

استفاده از فناوری برای پشتیبانی از روش سقراطی

استفاده از فناوری می‌تواند به اجرای مؤثرتر روش سقراطی کمک کند:

انجمن‌های آنلاین و تابلوهای اعلانات

فضاهای آنلاین می‌توانند مکانی را برای دانش‌آموزان فراهم کنند تا بحث‌ها و گفت‌وگوهای سقراطی را ادامه دهند، حتی خارج از کلاس.

 – آموزش از راه دور و ویدئوکنفرانس

ابزارهای ویدئوکنفرانس مانند زوم و مایکروسافت تیمز، امکان بحث‌های زنده و فوری را فراهم می‌کنند، حتی زمانی که دانش‌آموزان از نظر جغرافیایی پراکنده هستند.

-استفاده از هوش مصنوعی و ابزارهای یادگیری ماشینی

ابزارهای یادگیری ماشینی و هوش مصنوعی می‌توانند به تجزیه و تحلیل بحث‌ها و ارائه‌ی بازخورد برای بهبود تفکر انتقادی کمک کنند.

نتیجه‌گیری

روش سقراطی، با ترکیب پرسش‌گری، گفت‌وگو و تفکر انتقادی، همچنان یکی از ابزارهای قدرتمند در آموزش است. این روش، همان‌طور که سقراط در آتن نشان داد، به ما کمک می‌کند تا به عمق بیشتری در موضوعات پی ببریم و حقیقت را کشف کنیم. اگرچه این روش چالش‌های خود را دارد، اما با پیاده‌سازی دقیق و استفاده از فناوری‌های جدید، می‌تواند در آموزش امروزی مؤثر واقع شود.